Euskarazko kultura, «mirari» baten erradiografia

Jan Echevarría

Viernes, 14 de marzo 2025, 12:46 | Actualizado 15:47h.

Comenta

Transmisio hitza entzutean, Mikel Urdangarin kantautorea Okinawara itzultzen da. Duela urte batzuk sei kontzertuko bira egin zuen Japoniako uharte horretan, eta begiak ixten dituenean, bertako ikusleak bere kantuak abesten eta dantzatzen ikusten ditu berriro, 'sold out' kartelak ere izan zituen esperientzia paregabe hartan. Zorionekotzat du bere burua, «karanbola zoragarri» bati esker, Japonian kontaktuak zituen kritikari ingeles batek bere disko bat aurkitu zuelako eta maitemindu zelako, aukera hori oparituz. Baina pena handia sentitzen du euskaraz bere abestiak hitz bakar bat ulertu gabe abesten zituzten haiei gauza bera gertatzen zaielako uchinaguchi hizkuntza propioan idatzitako letrekin. «Pertsona oso zaharrek bakarrik hitz egiten dute hizkuntza hori, eta kantak gazteei transmititu zaizkie, baina ez haien altxor 'milenarioa'. Beraz, denek kantatzen dituzte letra tradizional horiek, dantzarekiko eta kantarekiko atxikimendu handia baitute, baina inork ez daki zehazki zer esaten duten», dio, etorkizunak euskarari antzeko egoera ekar diezaiokeelaren beldur.

Territorios gehigarriaren 1.500. zenbaki honetan euskarazko kulturaren osasuna baloratzen saiatuko gara, eta anekdota hau abiapuntu egokia da argi uzteko urratsak ematen jarraitu behar dugula. Adierazgarria den erreportaje bat egiteko, zortzi artista eta aditu elkartu ditugu: lehen paragrafoan aipatutako Mikel Urdangarin musikaria, Susana Soleto aktorea, Xabier Paya bertsolaria, Iñaki Palacios txistularia, Eider García Durana harrijasotzailea, Ana Urkiza Eusko Ikaskuntzako lehendakaria, Nerea Mujika Gerediaga Elkarteko presidentea eta Andres Urrutia euskaltzainburua. Ezkerreko argazkian ikus daitekeenez, Bilboko San Inazio auzoko Euskararen Etxeko Interpretazio Zentroa izan da solasaldi honen eszenatokia.

Gaiari heltzea ez da erraza. Izan ere, euskal kultura oso kontzeptu zabala da, aldagai eta diziplina ugari hartzen dituena bere baitan. Badago alde tradizional bat, euskal nortasunean sakon errotua, eta beste bat globalizatuagoa eta komertzialagoa. Gainera, kultura ez da uniformea lurralde osoan, alde nabarmenak baitaude Euskal Herri urbano eta landatarraren artean. Ana Urkizak berak azaldu duen bezala, «batetik, badaukagu kultura uniformizatzailea, kontsumokoa, ekonomia bati begira dagoena. Bestetik, ordea, herritarrak protagonista dituen herri kultura, tradizioa deitzen dugun hori». Adituak aurrerapausotzat jotzen du gure «kultura unibertsala dela» ulertu izana, lehen «gure etxekoa bakarrik zela uste baikenuen». Eta, horren harira, zoriondu da dagoeneko lortu ditugulako «azpiegitura handiak» eta «industria bat garatu» delako euskal kulturaren inguruan. «Baditugu makrokontzertuak, jende asko erakartzen dutenak», azpimarratu du. Hala ere, deitoratu du orokorrean «kontsumoa ez dela hazi produzitzen denaren neurrian». «Azken hamarkadetan, sorkuntzaren ikuspegitik, sekulako gorakada egon da, baina kontsumoaren datuak ez dira onak. Beraz, gure aldetik diagnostikoa gazi-gozoa da», gehitu du Andres Urrutiak.

Jarraian, diziplina ezberdinetan sakondu dugu, produkzio zinematografikoetatik hasita. Egia da arlo honetan ekoizpena nahi beste hazi ez dela, eta iazko 900 estreinaldietatik hiru bakarrik izan zirela euskarazko fikzioak eta beste hamaika euskarara bikoiztutako haurrentzako filmak. Dena den, Pantailak Euskaraz ekimenaren arduradunek uste dute Eusko Jaurlaritzak joan den urtean ikus-entzunezko ekoizpenerako laguntzak hirukoiztu izanak (2,4 milioitik 7,3 milioira pasatu dira) eta diru horren erdia euskarazko lanetara bideratzeak produkzioen hazkunde nabarmena bultzatuko dutela. Gainera, ezin da ahaztu lehen aipatutako muga horiek ez dutela eragotzi 'Aupa Etxebeste', 'Obaba', 'Loreak', 'Handia' eta 'Irati' bezalako filmek euskara ekoizpen profesional handiekin lehiatzea, bai nazio mailan, bai nazioartean. 'Loreak' (2014) izan zen Espainiak Oscar sarietan herrialdea ordezkatzeko hautatu zuen euskara hutsezko lehen pelikula, ingelesez besteko film onenaren kategorian. Eta izendatuen azken zerrendan sartzerik lortu ez bazuen ere, aukeraketa horrek mugarri bat ezarri zuen euskarazko zinemaren historian, eta nazioarteko ikusgarritasun handia eman zion.

Parte-hartzaileak (I)

Ana Urkiza Eusko Ikaskuntzako lehendakaria eta idazlea

«Gure kultura unibertsala dela ulertu dugu, lehen etxekoa bakarrik zela uste baikenuen»

Erakundeko lehen emakume presidentea (2020tik). Idazle gisa, narratiba, poesia, haur-literatura eta biografiak idatzi ditu, eta hainbat hedabidetan zutabegilea da.

Andres Urrutia Euskaltzainburua

«Oso argi daukagu teknologia eta ingurune digital berriak erabili behar ditugula»

Akademiako burua 2005etik. Abokatua, notarioa, idazlea eta Deustuko Unibertsitateko irakasle ohia da.

Mikel Urdangarin Musikaria

«Ez dugu ziurtatuta ekosistema bat gure herrian, euskal kultura modu oparo batean eman dadin»

Hogei disko argitaratu ditu, 1997tik 2024ra bitartean, azkena 'Mundua eder'. Gainera, 'Margolaria' dokumentalaren protagonista izan da.

Eider García Durana Harrijasotzailea

«Herri kirolen txapelketek hiri handietara jauzi egin behar dute, jendea erakartzeko»

Ehun kilo altxatzea lortu zuen lehen emakume arabarra, rugby jokalaria ere izan da. 'El Conquistador del fin del mundo' saioan parte hartu du, kapitain eta finalista izanik. Erizaintzako laguntzailea da.

Antzerkiari dagokionez, Kulturaren Euskal Behatokiaren datuek erakusten dute euskarazko lanek presentzia garrantzitsua dutela Euskal Autonomia Erkidegoan. 2023an, 4.562 funtzio egin ziren: %41,2 euskaraz, %44,1 gaztelaniaz eta %14,7 beste batzuetan. Hala ere, Susana Soletok, duela gutxi Primeran eta Netflixentzat 'Desagertuta' telesail elebidunean parte hartu duen aktore euskaldun berriak kritikatu du «gaztelaniaren nagusitasuna agertokiaren atzealdeko elkarrizketetan» askotan ematen dela, eta adierazi duenez, sentitzen du bere lanbidean «hizkuntza erabat ez menderatzeak gure euskara maila eta ahoskera etengabe epaitua egotera» eramaten duela. Bere ustez, fikzioetan gure herriaren errealitate soziolinguistikoa islatzea falta da. «Badirudi pertsonaia guztiek abizen euskaldunak eta euskara perfektua izan behar dituztela, Gipuzkoa sakonean jaiotakoak balira bezala. Baina aberasgarriagoa izango litzateke euskaraz modu naturalean ari diren euskaldun berriak ere agertzea».

Elkarrizketaren puntu honetan, Xabier Payak herri gisa hausnartzera eraman beharko gintuzketen beste gabezia batzuk aipatu ditu: «Non ikas daiteke, modu profesionalean, euskara hutsez gidoi bat idazten herri honetan? Inon ez. Eta Antzerkia? Ere ez. Harrigarria bada ere, Euskal Dantzen goi mailako titulu ofizialik ere ez daukagu eskuragarri, norbaitek esan dezan 'ni euskal dantzari profesionala naiz'. Beraz, argi dago formazioan sekulako hutsunea daukagula, ez baitugu metodo ez eskolarik. Eta, gureari hainbeste oztopo jarrita ere, Goya sariak irabazten ari gara eta egunen batean euskaraz Oscar bat ere lortuko dugu, gure anbizio, gaitasun, ahalegin, gogo, denbora eta diruari esker. Arazoa da ez dugula jakingo nola egin dugun, ez baitugu sistematizatuta edukiko errepikatzeko».

Payak, bertsolaritzan ibilbide nabarmena duenak –2006an Bizkaiko txapeldun izan zen–, bere diziplinaz ere hitz egin digu. Gaur egun, bertso eskolen sare oso zabal eta egituratu bat dago, eta babes handia ematen dion «elkartegintza oso antolatu bat». Eskaini dizkigun datuen arabera, «1.000 bertso saiotik gora antolatzen dira urtean eta, 2008 aurretik 1.500 inguru baziren ere, osasun ona izaten jarraitzen duen» jarduera da. Une honetan plazak bi abiaduratan ikusten ditu: «Batetik, betiko plaza, betiko bertsogintza bati begira dagoena. Eta, bestetik, bestelako bertsolariek sustatzen duten esperimentazioa eta abangoardia. Aldaketa horren adierazle garrantzitsua da emakumeak jada ez direla etorriko, baizik eta hemen badaudela».

Txanponaren beste aldean, eta kultura tradizionalarekin jarraituz, harri-jasotzeak eta txistuak bizirauteko neurriak eskatzen dituzte. Eider García Durana harrijasotzailearen arabera, «lehiaketa gehiago egin behar dira, eta horretarako dirua eta herrien borondatea behar ditugu». Argi dauka herri kirolek hiri handietara jauzia egin behar dutela, jendea orain ez baita ordubetera mugitzen txapelketa bat ikusteko. «Lehen apustuak egiten ziren eta harri-jasotzeak zezen-plazak betetzen zituen, baina merkatua aldatu egin da». Gainera, «horiek antolatzeaz arduratzen direnak erretiroa hartzen ari dira eta ez dago haien ordezkorik». Zorionez, kirolarien «inplikazioa, grina eta seriotasuna» tradizio horren biziraupena ahalbidetzen ari dira.

Ildo beretik, Iñaki Palaciosek, fusio bikainen bidez txistuaren mugak zabaldu dituenak, euskal musika tresna klasiko hau «belaunaldien arteko erreleborik gabe» geratzen ari dela azaldu digu. «Gazteek, gaur egun, estimulu askoren aurka borrokatu behar dute (sare sozialak, smartphoneak...), eta, gainera, ez dituzte erreferenteak oholtza gainean. Hori dela eta, nerabezaroa iristen denean, uzten dute. Nire kasuan, talde bezala beti kanpora begiratu behar izan dut. Bat nator Irlandan edo Eskozian dauden whistle musikariekin, talde horiek oso ondo defendatzen baitute beren estiloa». Dioenez, trikitixaren kasuan ez da horrela gertatzen: «Esne Beltza, Huntza eta Gozategi bezalako taldeek gazteak bultzatu dituzte instrumentu horrekiko interesa izatera». Horrela, Santa Ageda eta Korrika bezalako ekitaldietan jartzen du konfiantza osoa, bere ustez «taldean lan egiteak sortzen duen pertenentzia sentimendua delako adin tarte zailenean dauden 17 eta 22 urte bitarteko txistulariek musika-tresna hau ez uzteko modu bakarra».

Ampliar

Bestalde, eta musikarekin jarraituz, Urdangarinek dio «gure lan esparrua Euskal Herrian dagoela, eta euskal musikari batek oso zaila duela Estatuko antzoki sarean programatuta izateko. Gaztelerazko kulturan dabiltzanek sare bat daukate hemen, baina guk ez daukagu alderantzizko sare bat. Are gehiago, euskal sortzaileak ez dauka ziurtatuta ekosistema bat bere herrian, euskal kultura modu oparo batean eman dadin, ezta duintasunez bizitzeko eremu bat ere. Beraz, begiratu zer nolako desoreka daukagun...». Hala eta guztiz ere, aitortu du posible dela euskaraz kantatu eta bizitzea. «Nik egin dut, nahiz eta ametsa batzuetan sei hilabetero berritu behar izan dudan».

Helburu hori lortzeko, funtsezkoa da ekoizleen, sustatzaileen, agentzien, diskoetxeen, jaialdien eta bestelako ekitaldien sarean txertatuta egotea. Urkizak honela azaldu du: «Sortzaile batzuk zirkuitu horretan daude, eta horrek funtzionatzen duen bitartean, bertan daudenek lana dute. Baina kanpoan geratzen den gehiengoak ez du aukerarik. Hortik dator prekarietatearen zati handi bat. Garrantzitsua da aztertzea zirkuitu horrek zein irizpide erabiltzen dituen batzuk aukeratzeko eta sustatzeko, eta zergatik geratzen diren besteak bazterrean». Dena den, Payak emandako datuen arabera, «2023an espazio publikoetan euskarazko kontzertu gehiago (%44) programatu ziren gaztelaniazkoak baino (%41). Beraz, behintzat, ekimen eta ahalegin bat badago», eta zirkuituan egonda, aukerak daude.

Teknologia berriek sorkuntza prozesua demokratizatu izanak euskal musikagintzan aldaketa sakonak ekarri ditu. Durangoko Azoka antolatzen duen Gerediaga Elkarteko lehendakaritzan hogei urte baino gehiago daraman Nerea Mujikaren hitzetan, azken urteetan «autoekoizle figura asko indartu da, eta estilo eta gaitegi berriek euskarazko musikan ere hartu dute bere lekua». Gainera, globalizazioaren ondorioz, munduko beste lekuetan bezala, paradigma erabat aldatu da, eta «gaur egungo euskal musikazaleak kantu solteak nahi ditu obra osoak baino».

Mujikak literaturaren egoeraz ere hausnartu du. Haren esanetan, «gure literaturak urterik urtera irakurleak galtzen ditu erdaretan idazten den literaturarekin alderatuta». Urtero bi mila liburu inguru argitaratzen dira euskaraz, baina irakurle kopuruaren beherakada horrek kezka sortzen du. «Euskaraz irakurtzeko gaitasunak zerikusia izango du horretan seguruenik, eta baita euskarazko literaturak gizartean duen ikusgarritasun eskasak ere. Konponbidea bilatzeko, ezinbestean, arazoa sortzen duten arrazoiak identifikatu behar dira», adierazi du. Andres Urrutia euskaltzainburuaren arabera, «gure zifrak direnak dira, baina aurrera egin behar dugu horiek onartuta». Era berean, azpimarratu du «herritarrei konpromisoa eskatu behar diegula, baina trukean zerbait eskaini ere bai».

Parte-hartzaileak (II)

Iñaki Palacios Txistularia eta txistu irakaslea

«Pertenentzia sentimendua da gazteek musika tresna hau ez uzteko modu bakarra»

Tresna horren mugak zabaldu ditu, beste hainbat genero eta instrumenturekin fusionatuz. Txistu irakaslea eta ikasketa burua da Basauriko Musika Eskolan.

Nerea Mujika Gerediaga Elkarteko lehendakaria

«Autoekoizle figura indartu da, eta estilo eta gaitegi berriek lekua hartu dute euskal musikan»

2003tik gidatzen du Durangoko Azoka antolatzen duen elkartea. Eta 1983tik Deustuko Unibertsitateko irakasle titularra da.

Susana Soleto Aktorea

«Ona litzateke telesail eta antzezlanetan pertsonaia euskaldun berri gehiago egotea»

'Vaya Semanita', 'Acacias 38' eta 'Escenas de matrimonio' saioengatik da ezaguna. ETB 2ko 'RH+' programan eta 'La maja y la mona' antzezlanean lan egiten ari da, eta 'Desagertuta' telesaila grabatu berri du.

Xabier Paya Bertsolari eta kulturgilea

«Bertsolaritzak osasun ona izaten jarraitzen du eta urtean mila saiotik gora antolatzen dira»

Bizkaiko bertsolari txapelduna 2006an. Donostia 2016 Europako Kultur Hiriburuko kultur zuzendaria izan zen, eta gaur egun Getxo Kulturako zuzendari nagusia da. Itzultzailea, gidoilaria eta sortzailea ere bada.

Zer eskaini? Esate baterako, euskarazko edukien sustapena ingurune digital berrietan. «Akademiaren ikuspegitik oso argi daukagu teknologia berriak erabili behar ditugula, eta edukiak jendeari errazago helarazi behar dizkiogula», azaldu du Urrutiak. Horren adibide da duela egun gutxi aurkeztutako Euskorpus, euskarazko Adimen Artifiziala. Izan ere, «gizarte berri batera bagoaz, horrek bere osagaiak moldatu beharko ditu, tradizioa berrituz eta elementu berriak gehituz».

Ildo horretan, Urkizak adierazi du euskal komunitate berriaren eraikuntza izango dela Eusko Ikaskuntzaren datozen lau urteetako lan ardatz nagusietako bat. «Oso gizarte zabal batean bizi gara, gutasunetik urrutiratzen ari dena eta herritartasun sentsazio horretatik ere. Euskal kulturaren transmisioaren beharra indartu behar dugu, datozen belaunaldiak eta etorkinak kontuan hartuta. Bizikidetza eraiki nahi badugu, herri eta komunitate berrian elkarrekin lan egin beharko dugu. Eta hor, euskara kohesiorako tresna gisa balio beharko du».

Urdangarinek ideia hori berretsi du: «Oraindik euskara bizirik dagoen gizarte batean bizi gara, eta hori mirari bat da. Milaka urtetan gertatu den mirari baten konplexutasunean igeri egiten ari gara, eta nahi duguna da gure ametsa benetakoa izatea». Jarrai dezagun, beraz, besoak eta hankak uretan anbizioz mugitzen, «euskara prestigiatzeko, etorkizunera egokitu dadin eta euskaldunen zein munduko gainerako herritarren ondare bizia izaten jarrai dezan».